Fundacje rodzinne to podmioty posiadające osobowość prawną, które od 22 maja 2023 roku mogą powstawać i działać w ramach ustawy o fundacjach rodzinnych z 26 stycznia 2023 roku. Ich celem jest gromadzenie i zarządzanie majątkiem fundatora w interesie określonych beneficjentów, co ma na celu zapewnienie długotrwałej ochrony majątku oraz sprawne przeprowadzenie sukcesji międzypokoleniowej po jej fundatorze.
Chociaż przepisy dotyczące fundacji rodzinnych mogą sprawiać wrażenie brzmiących analogicznie do przepisów o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, to jednak fundacje rodzinne różnią się znacząco od spółek prawa handlowego, ponieważ inny jest ich cel.
Podstawowym celem fundacji rodzinnej, która podobnie jak spółka prawa handlowego posiada osobowość prawną, jest zarządzanie majątkiem w interesie beneficjentów, co ma zapewnić stabilność finansową rodziny fundatora oraz zabezpieczyć majątek przed rozproszeniem na przykład na skutek dziedziczenia. Fundacje rodzinne co prawda prowadzą działalność gospodarczą, jednak tylko w zakresie wyraźnie uregulowanym w ustawie i w celu należytego zarządzania powierzonym mieniem.
Majątek fundacji rodzinnej jest przeznaczony na realizację jej celów statutowych i co do zasady nie może być zwracany fundatorowi. Fundator fundacji rodzinnej nie odpowiada za zobowiązania fundacji. Sama fundacja odpowiada względem swych wierzycieli tylko mieniem powierzonym jej przez fundatora.
Chociaż fundacje rodzinne oferują wiele korzyści, takich jak ochrona majątku i efektywne planowanie sukcesji, ich funkcjonowanie wiąże się również z pewnymi wadami i wyzwaniami.
Przede wszystkim minimalny fundusz założycielski, czyli wartość majątku wnoszonego do fundacji, musi wynosić co najmniej 100.000 zł, co może być barierą dla rodzin, w których potencjalny fundator posiada mniejsze przedsiębiorstwo. Założenie fundacji rodzinnej wiąże się z koniecznością poniesienia znacznych kosztów, w tym opłat notarialnych (akt założycielski i statut fundacji muszą być w formie aktu notarialnego), kosztów związanych z prowadzeniem pełnej księgowości oraz opłat związanych z postępowaniem rejestrowym. Poza tym może zachodzić konieczność zatrudnienia doświadczonych specjalistów do zarządzania powierzonym mieniem. Przepisy nie eliminują możliwości zarządzania fundacją rodzinną przez samego fundatora lub członków jego rodziny. Rodzi się jednak pytanie czy takie rozwiązanie, choć prawnie dopuszczalne nie stanowiłoby wypaczenia celu fundacji rodzinne. Członkowie rodziny fundatora, mogliby patrzeć na zarządzanie fundacją przez pryzmat własnych interesów, niekoniecznie dla dobra całej fundacji.
W takim wypadku fundacje rodzinne mogą być źródłem konfliktów wewnątrz rodziny fundatora, szczególnie jeśli beneficjenci mają różne oczekiwania co do zarządzania majątkiem i podziału korzyści. Rozbieżności zdań mogą prowadzić do sporów prawnych, które w konsekwencji mogą negatywnie wpłynąć na relacje rodzinne. Uchwały organów fundacji (zarządu, rady nadzorczej lub zgromadzenia beneficjentów) mogą być zaskarżane w sposób analogiczny dla spółek kapitałowych tj. w drodze powództwa do sądu powszechnego o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały. Jednak takie rozwiązanie może zachęcać beneficjentów fundacji do prowadzenia postępowań sądowych mających na celu wywarcie wpływu na zarząd lub pozostałych beneficjentów, a tym samym realizacji partykularnych interesów danego beneficjenta.
Trzeba również pamiętać, że fundacje rodzinne podlegają obowiązkowemu audytowi, który musi być przeprowadzany co najmniej raz na cztery lata przez zespół audytorów, a którego zadaniem jest ocena zarządzania aktywami fundacji rodzinnej, zaciągania i spełniania zobowiązań oraz zobowiązań publicznoprawnych, pod kątem prawidłowości, rzetelności oraz zgodności z prawem, celem oraz dokumentami fundacji rodzinnej. Obowiązek ten z jednej strony zapewnia większą przejrzystość funkcjonowania fundacji oraz ochronę interesów beneficjentów, co jest kluczowe dla utrzymania zaufania zarówno wśród członków rodziny, jak i organów nadzorczych, lecz z drugiej strony zwiększa koszty ponoszone przez fundację rodzinną, gdyż zgodnie z ustawą zespół audytorów musi obejmować biegłego rewidenta, doradcę podatkowego oraz adwokata lub radcę prawnego.
Wydaje się także, że uregulowanie sposobu powoływania i odwoływania członków zarządu fundacji rodzinnej przez beneficjentów fundacji (w razie braku rady nadzorczej i po śmierci spadkodawcy) nie jest słuszne, ponieważ w połączeniu z opisanymi wyżej uprawnieniami do zaskarżania uchwał organów fundacji przez jej beneficjentów może prowadzić do destabilizacji zarządzania mieniem fundacji. Być może lepszym rozwiązaniem byłoby nadanie uprawnień dotychczasowemu członkowi zarządu do wyłącznego przedstawiania kandydatury nowego członka zarządu tak, by była ona oderwana od osobistych preferencji i przekonań poszczególnych beneficjentów fundacji.
Choć fundacje rodzinne stanowią nowoczesne narzędzie do ochrony majątku i zarządzania sukcesją międzypokoleniową ich powołanie powinno być poprzedzone analizą sytuacji potencjalnego fundatora w celu wyboru optymalnego rozwiązania dotyczącego sukcesji. Funkcjonowanie fundacji rodzinnej wiąże się bowiem ze stosunkowo wysokimi kosztami jej powołania i złożonością zarządzania nią. Warto zwrócić uwagę także na relacje rodzinne by powołaniem fundacji rodzinnej nie prowokować jej beneficjentów do przełożenia sporów osobistych na drogę postępowania sądowego w ramach udziału w fundacji rodzinnej.